عوارض جانبی و نامطلوب ناشی از واکسن و واکسیناسیون

عوارض جانبی و نامطلوب ،اصطلاحاتی هستند که در اغلب موارد به یک معنی و گاه در معانی مجزا استفاده می شوند.
Side Effect:
اثر جانبی یا ثانویه ناشی از مصرف دارو یا واکسن که به طور ناخواسته (خارج از هدف درمانی ) بروز می کند و بسته به مورد می تواند مفید و یا در اکثر موارد حتی مضر باشد .عمدتاً از قبل قابل پیش بینی است و در بروشور دارو (واکسن ) ذکر می شود .این موارد در عرض چند روز و بدون نیاز به درمان از بین می روند.
Adverse event:
به بروز هر گونه عارضه نامطلوب (ناخوشی یا واکنش پرنده ) پس از مصرف محصول دارویی یا ایمونوبیولوژیک گفته می شود.این عوارض به طور اتفاقی بروز می کنند و تا حدودی غیر منتظره اند.این عوارض معمولاً نیاز به درمان دارند و باید گزارش شوند.زمان بروز این عوارض بسته به نوع واکسن و وضعیت سیستم ایمنی می تواند از چند دقیقه تا چند هفته طول بکشد.
در مورد فرآورده های تشخیصی،عوارض ناخواسته شامل هر عاملی است که مانع حصول تشخیص صحیح شود.
هر چند واکسن ها،آزمایش های کنترل کیفی متعددی را طی کرده و پس از حصول اطمینان از کیفیت مطلوب ،اجازه مصرف گرفته اند ;ولی به علت اثرات محتویات موجود در واکسن اعم از آنتی ژن ، یاور، حامل ،نگهدارنده یا ترکیبی از آنها بر بدن و حساس بودن برخی از گونه ها یا نژادها به آنها ، در کل هیچ واکسنی بدون عارضه نیست وحداقل باعث بالا رفتن مختصر دمای بدن، قرمزی ،تورم و درد مختصر محل تزریق خواهد شد.معمولاً پس از واکسیناسیون به علت افزایش متابولیسم ناشی از فعالیت سیستم ایمنی ،حیوانات واکسینه کمی بی حال دیده میشوند که اصطلاحاً به این حالت Vaccine sweat گفته می شود.
با این حال باید به خاطر داشت که هر عارضه پس از واکسیناسیون را نیز نباید به طور قطع ناشی از خود واکسن دانست. به طور کلی عوارض نامطلوب پس از مایه کوبی را می توان به 5 گروه عمده تقسیم بندی کرد:

1- عوارض ناشی از خود واکسن
2- عوارض ناشی از اشتباه و خطای واکسیناتور در برنامه ریزی و انجام کار
3- عوارض ناشی از وضعیت جسمی و روانی
4- بروز برخی عوارض همزمان با واکسیناسیون
5- عوارض ناشناخته

1- عوارض ناشی از خود واکسن
به علت اثرات آنتی ژن ،یاور ، حامل و نگهدارنده بر بدن و تحریک شدن سیستم ایمنی،بروز برخی عوارض موضعی (مثل تورم، درد، ایجاد جراحت ،دانه های کوچک و قرمزی ) و عوارض سیستمیک (مثل تب، کاهش اشتها و کاهش رشد ) یا بروز علائم خفیف بیماری در گله ناشی از واکسن زنده در حد معمول و طبیعی قابل انتظار است ;ولی در برخی موارد عوارض شدیدتری نیز بروز می کنند.مثلاً در حین ساخت.در صورت ضعیف نشدن جرم واکسن به اندازه کافی ،بسیاری از واکسن های کشته باکتریایی می توانند باعث بروز واکنشهای عمومی و همچنین آسیب موضعی بافت در محل تزریق شوند که علت آن وجود ترکیبات این واکسن هاست.

واکنش تنفسی
نشانه کارایی واکسن جهت القای ایمنی در پرنده است ، به گونه ای که بتواند با بیماری مقابله کند.واکسن های زنده نیوکاسل و برونشیت عفونی زمانی می توانند باعث ایمنی در پرنده شوند که واکنش تنفسی صورت گیرد. بدون واکنش تنفسی ،ایمنی ایجاد نخواهد شد ، بنابراین واکسن موجب تعادل بین واکنش خیلی شدید و خیلی ضعیف تنفسی می شود.چنانچه این واکنش خیلی شدید باشد، مستقیماً موجب بیماری در پرنده می شود و چنانچه خیلی خفیف باشد،ایمنی ناشی از آن نیز ناچیز است و نمی تواند باعث مقاومت پرنده در مقابل عامل بیماری شود.

شدت واکنشهای تنفسی پس از واکسیناسیون به عوامل زیر بستگی دارد:
1-1-1- سطح آنتی بادی مادری:هر چه آنتی بادی مادری کمتر باشد،واکنش نیز شدید تر خواهد بود.
1-1-2- سویه واکسن:سویه های با حدت بیشتر باعث واکنش شدیدتری می شوند.
1-1-3- سن:معمولاً پرنده های جوان تر واکنش شدید تری از خود بروز می دهند.
1-1-4- دز واکسن:هر چه دز واکسن بیشتر باشد واکنش ناشی از آن نیز شدیدتر خواهد بود.
1-1-5- روش واکسیناسیون:واکسیناسیون از طریق آب آشامیدنی نسبت به روش آئروسل واکنش کمتری به دنبال دارد.
1-1-6- استفاده از واکسن های سویه لنتوژنیک نیوکاسل اجتناب ناپذیر است که البته شدت عمل آنها از ایجاد نای مرطوب تا ایجاد توده در ناحیه دو شاخه شدن نای متفاوت می باشد.
1-1-7- آلودگی به اشریشیاکولای و مایکوپلاسماگالی سپتیکوم، همزمان با واکسیناسیون.
1-1-8- پایین بودن رطوبت محیطی .
1-1-9- چنانچه واکسیناسیون با روش قطره چشمی یا آشامیدنی صورت گرفته باشد،حداقل واکنش را به دنبال خواهد داشت
1-1-10- چنانچه واکسیناسیون در 14 روزگی صورت بگیرد، نسبت به 7 روزگی، واکنش بیشتری خواهد داشت و علت آن نیز پایین بودن غلظت آنتی بادی در 14 روزگی نسبت به سن 7 روزگی است.
1-1-11- واکسیناسیون پرنده هائی که دچار سرکوب ایمنی شده یا زمین گیر هستند و یا دستگاه تنفسی آنها درگیر بیماری است.
1-1-12- استفاده از سویه های قوی لنتوژن و یا مزوژن ویروس نیوکاسل جهت واکسیناسیون برای اولین بار در گله.
1-1-13- افت سطح ایمنی به دلیل فاصله زمان طولانی بین دفعات واکسیناسیون.
1-1-14- در صورتی که واکسیناسیون از نظر فنی ضعیف باشد، ایمنی مورد نیاز در بسیاری از افراد گله ایجاد نخواهد شد.
1-1-15- در گله پرنده هایی با سنین مختلف وجود داشته باشد.
1-1-16- غلظت آمونیاک و یا گرد و غبار در سالن زیاد باشد.
1-1-17- کیفیت بستر نامطلوب باشد.

واکنش های عصبی
پس از واکسیناسیون ممکن است نشانه های عصبی مشاهده شوند.یکی از نمونه های آن آنسفالیت و آنسفالوپاتی پس از استفاده واکسن نیوکاسل است که به شکل پیچش،لرزش و یا فلجی اندام بروز می کند.واکنش های عصبی ممکن است به مرگ منتهی شود.

آلوده کننده ها
یکی از معضلات استفاده از واکسنها ،نفوذ عوامل ویروسی به آنها است.به عنوان نمونه آدنوویروس عامل سندروم افت تخم مرغ ،رئوویروس و همچنین ویروس عامل رتیکولواندوتلیوز در واکسن های بیماری مارک دیده شده اند.

1-4- حساسیت شدید
این مورد به ندرت در پرنده ها مشکل ساز می شود و دلیل آن نیز این است که بسیاری از واکسن های ویروسی حاوی آنتی بیوتیک هایی هستند که در فرآیند تهیه واکسن از آنها استفاده شده و ممکن است بعضی از افراد گله به این آنتی بیوتیک ها حساس باشند.به عنوان مثال برخی از واکسن های ویروسی که از کشت سلول جانوری تولید شده اند ممکن است باعث شوک آنافیلاکسی در پرنده شوند.

عوارض ناشی از اشتباه و خطای واکسیناتور

عوامل بسیاری در این مهم دخیل هستند مثل عدم نگهداری صحیح واکسن ،استریل نبودن تجهیزات ،آلوده شدن واکسن بر اثر اهمال کاری واکسیناتور،انتخاب نامناسب زمان واکسیناسیون ،نحوه تزریق و اشتباه در محل تزریق و موارد مشابه دیگر.سرنگ ها و سرسوزن های استریل نشده ناقل استافیلوکوک و استرپتوکوک هستند.مهمترین و شایعترین اثرات این خطا ،عفونت و آبسه است.ایجاد واکنش چرخشی در گله که علت آن ناصحیح بودن زمان و یا روش واکسیناسیون است..این واکنش به آرامی در گله پدید می آید و متوقف نخواهد شد.معمولاً عامل ایجاد واکنش چرخشی ،عدم دریافت واکسن توسط کل افراد گله است.عامل واکسن در افراد واکسینه شروع به تکثیر می کند که انتشار آن می تواند افرادی را که واکسینه نشده اند،آلوده کند.
استفاده نامناسب و در زمان نادرست از واکسن گامبوری دارای حدت متوسط به بالا می تواند منجر به آسیب شدید سیستم ایمنی و سرکوب آن شود که نتیجه آن پاسخ نامناسب بدن پرنده به واکسن هایی مانند نیوکاسل و برونشیت عفونی است;بنابراین واکسیناسیون با شکست مواجه می شود.

عوارض ناشی از وضعیت جسمی و روانی
این مورد بیشتر در انسان ها صادق است.عوارض ناشی از ترس از سوزن مثل غش،تشنج،رنگ پریدگی،افزایش تنفس،جیغ زدن و استفراغ .نظر به اینکه واکنش و رفتارطیور در برابر انجام واکسیناسیون به یک گونه نیست و برخی بسیار مضطرب و برخی آرام هستند.لذا احتمال بروز عارضه ناشی از احساسات و واکنش های درونی پرندگان وجود دارد.به علاوه استرس باعث عدم ایجاد پاسخ مناسب ایمنی می شود.گله های دچار تضعیف سیستم ایمنی ممکن است به درماتیت قانقرایابی، آنتریت نکروزان و یا کوکسیدیوز مبتلا شوند.معمولاً هر چه آسیب شدیدتری به سیستم ایمنی وارد شود، شدت واکنش پس از واکسن بیشتر خواهد شد.

4- همزمانی برخی اتفاقات با واکسیناسیون
برخی عوارض و بیماری ها که ربطی به واکسن ندارند بلافاصله پس از واکسیناسیون بروز می کنند.فرآیند آن نیز به این شکل است که عامل بیماری زا قبلاً در بدن پرنده وجود داشته است و استفاده از واکسن مانند یک عامل استرس زا عمل کرده ،باعث کوتاه شدن دوره کمون بیماری مذکور در بدن و تبدیل بیماری از حالت نهفته به حالت بالینی شده است.

5- عوارض نا شناخته
دلایل بروز این عوارض مشخص نیست.

* در صورت گزارش و یا مشاهده بروز هر گونه عوارض پس از واکسیناسیون حتماً در محل حضور یافته ،با در نظر گرفتن تمامی جوانب امر،نسبت به تکمیل فرم گزارش عوارض پس از واکسیناسیون اقدام کنید. این اقدام را Vaccinovigilance می نامند.مهمترین سؤالات لازم در این فرم جهت پاسخ گوئی عبارتند از:
. نام ونام خانوادگی،مدرک تحصیلی،شغل و آدرس شخص گزارش کننده
. نام منطقه ای که عوارض آن دیده شده است.
. نام،نوع، شماره سریال ها و تعداد ویال واکسن به کار رفته و نام کارخانه سازنده
. تاریخ واکسیناسیون
. تعداد کل طیور واکسینه شده
. دز،ناحیه و راه تزریق شماره سر سوزن (در صورت مصرف واکسن تزریقی)
. نژاد، وزن، سن و تعداد طیورعارضه دیده
. تاریخ شروع عوارض و مدت دوام آن/تاریخ مراجعه دامپزشک
. نام و نوع عوارض/علایم مشاهده شده (آیا تلفاتی هم داشته است؟)
10). آیا عارضه (عوارض)رو به بهبود است؟(نوع درمان و نتیجه حاصل)
11). آیا عوارض در تمام مسیر و مکان های تحت پوشش واکسن مذکور،گزارش شده،یا تنها در یک مکان دیده شده است؟
12). آیا هم زمان یا پس از واکسیناسیون ،دارویی مصرف شده است؟چه دارویی؟
13). آخرین تاریخ استفاده قبلی از واکسن(آیا قبلاً هم عارضه دیده بود؟)

شما می توانید با برقراری تماس با شماره تلفکس 4502852-0261(تحت عنوان "صدای مشتری " در معاونت تضمین کیفیت مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی)،ضمن گزارش مشاهدات ،نظر یا پیشنهاد خود را در این ارتباط مطرح کنید.

اقدامات لازم برای کاهش عوارض و تقویت اثر واکسن
طیور بی حال و مریض را واکسینه نکنید (در بیماران تب دار،ایمنی سلولی تضعیف می شود).جوجه های وازد،ضعیف و ناقص باید در اسرع وقت معدوم شوند.
استفاده از واکسن های یک ظرفیتی (Monovalent) تزریق در محل مناسب ،کاستن از مصرف واکسن های دارای یاور و کاهش تعدد واکسیناسیون تا حد امکان ، میتواند در تقلیل بروز این عوارض مفید باشد.
عدم واکسیناسیون غیر ضروری طیوری که در معرض بیماری نیستند.
در گله های مبتلا به بیماری مسری ،به علت بروز وقفه ایمنی موقت پس از واکسیناسیون ،حدت بیماری تشدید میشود.از این رو هرگز نباید اقدام به واکسیناسیون این گله ها کرد.
مصرف ویتامین ها و املاح یک روز قبل و دو روز پس از واکسیناسیون به نسبت نیم در هزار،در تقویت سیستم ایمنی بسیار مفید و ضروری است .ویتامین C از اهمیت خاصی برخوردار بوده و ویتامینهای A،E وB6 نیز در این امر دخیلند.استفاده از سلنیوم ،آهن و کلسیم در تقویت سیستم ایمنی توصیه می شود.
تغذیه خوب بهترین وسیله برای تقویت سیستم ایمنی و بالا بردن قدرت بدن برای مقابله با بیماری ها است.بهتر است چند روز قبل از واکسیناسیون ، پروتئین جیره را بالا برد و از دادن دانه های کپک زده و فاسد خودداری کرد.

(مرجع:کتاب راهنمای واکسن و واکسیناسیون در طیور)